Η ιστορία 3 (+2)… τυπογραφικών μηχανών

Θα σας αφηγηθούμε συνοπτικά μια συναρπαστική ιστορία: τα πρώτα βήματα της τυπογραφικής τέχνης στον ελληνικό χώρο, 200 χρόνια πριν, τον καιρό της επανάστασης. Και ταυτόχρονα να αποδώσουμε τον οφειλόμενο φόρο τιμής σε κάποιους παλιούς συναδέλφους μας, πρωτοπόρους τυπογράφους.

Είναι γνωστό ότι η ορθόδοξη οθωμανική κουλτούρα ήταν σχεδόν εχθρική με την τυπογραφία και αυτό επηρέαζε καθοριστικά και τις χριστιανικές μειονότητες, παρά τα όποια περιθώρια αυτονομίας διατηρούσαν. Έτσι, η όποια εκδοτική δραστηριότητα περιοριζόταν τον 17ο και 18ο αιώνα στις προσπάθειες 2-3 σχολών (Ακαδημίες Κυδωνιών, Χίου κλπ) και αποκλειστικά για εκπαιδευτικούς λόγους.

Αντίθετα, στη Δυτική Ευρώπη οι ανθούσες ελληνικές παροικίες είχαν στήσει από τα τέλη του 18ου αιώνα σημαντικά τυπογραφεία (Βιέννη, Παρίσι και φυσικά Βενετία) που διαμόρφωσαν γενιές ολόκληρες αγωνιστών από τις τάξεις των αστών εμπόρων και διανοουμένων. Αλλά αυτή είναι μια μεγάλη ιστορία, που περιλαμβάνει και την κατασκευή νέων καλλιτεχνικών σειρών ελληνικών στοιχείων από τους Didot, Bodoni, Goschen, Wilson κ.α., την οποία θα διηγηθούμε κάποια άλλη φορά.

Με την έκρηξη της επανάστασης, η ανάγκη να στηθούν εκ του μηδενός τυπογραφεία στις απελευθερωμένες περιοχές γινόταν πιο επιτακτική ακόμα και από την προμήθεια όπλων. Η εμπειρία της αμερικανικής και της γαλλικής επανάστασης είχε δείξει τι τρομακτικά αποτελεσματικό όπλο ήταν οι εφημερίδες, παρόλο που η πλειοψηφία των πολιτών δεν ήξερε ανάγνωση και γραφή.

Γι’ αυτό και ο Δημήτριος Υψηλάντης έρχεται στην Ελλάδα μεταφέροντας ένα πρωτόγονο, ξύλινο πιεστήριο, με το οποίο τον Αύγουστο του 1821 στην Καλαμάτα ξεκινά η έκδοση της πρώτης έντυπης εφημερίδας με τίτλο «Ελληνική Σάλπιγξ», η οποία σε λίγο μεταφέρεται στην Τρίπολη και μετά στην Ακροκόρινθο, για να καταστραφεί από τον Δράμαλη. Ιθύνων νους της εφημερίδας είναι μια θρυλική μορφή του ελληνικού διαφωτισμού, ο ιερωμένος, μέλος της Φιλικής, διανοούμενος Θεόκλητος Φαρμακίδης (1784-1860), με προϋπηρεσία στην δημιουργία του περίφημου «Λόγιου Ερμή» της Βιέννης, και τυπογράφος ο Κωνσταντίνος Τόμπρας (μόλις διασωθείς από τις σφαγές στις Κυδωνιές, όπου εργαζόταν στο τυπογραφείο της Ακαδημίας).
Ο Θ. Φαρμακίδης θα συνεχίζει να παίζει σημαίνοντα ρόλο στα θρησκευτικά και πολιτικά ζητήματα και μετά την επανάσταση.

Σε άλλες περιοχές, η προφανής έλλειψη τεχνικών μέσων (μηχανής και τυπογραφικών στοιχείων) οδηγούσε στην κυκλοφορία πολλών τοπικών χειρόγραφων εφημερίδων («Εφημερίδα του Γαλαξιδίου», «Αιτωλική», «Αχελώος» κλπ.).

Ουσιαστικά, η ιστορία του ελληνικού Τύπου ξεκινά στο Μεσολόγγι το Δεκέμβριο του 1823 με την άφιξη του Λέστερ Στάνχοπ (Lester Stanhop, 1784-1862), μιας μυθικής μορφής, από αυτές που μόνο εκείνη την εποχή μπορούσαν να υπάρξουν (επαναστάτης με ακραία φιλελεύθερες ιδέες, ευγενικής καταγωγής – γιός κόμη, που ξεκίνησε την καριέρα του στον αγγλικό στρατό σαν απλός στρατιώτης και έφθασε στο βαθμό του συνταγματάρχη, πολεμώντας στην Ινδία). Ως εν ενεργεία αξιωματικός του αγγλικού στρα-τού, αλλά ταυτόχρονα και ως απεσταλμένος του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Λονδίνου, φθάνει στην Ελλάδα κουβαλώντας εφόδια, με πιο σημαντικό απ’ όλα: 3 σύγχρονα μεταλλικά τυπογραφικά πιεστήρια και τυπογραφικά στοιχεία, για να χρησιμοποιηθούν, σύμφωνα με τον ίδιο τον Στάνχοπ, όχι από την κυβέρνηση, αλλά από «ικανούς και τίμιους άνδρες, ώστε να εκφράζουν ελεύθερα τις απόψεις τους». Κάθε μια από αυτές τις μηχανές θα γράψει τη δική της ιστορία στην επανάσταση.

Η πρώτη θα αρχίσει να τυπώνει αμέσως τα θρυλικά «Ελληνικά Χρονικά», μια αληθινή ημερήσια εφημερίδα με πλούσια και ποικίλη ύλη, την εφημερίδα που περιέγραψε από τα μέσα, μέρα τη μέρα, την πολιορκία του Μεσολογγίου, και η οποία θα καταστραφεί τον Φεβρουάριο του 1826 από τους στοχευμένους εναντίον της βομβαρδισμούς των πολιορκητών. Πρόλαβε όμως πριν καταστραφεί να τυπώσει το 1825 την πρώτη έκδοση του «Ύμνου εις την Ελευθερίαν» του Δ. Σολωμού.

Υπό την εποπτεία και την οικονομική ενίσχυση του ίδιου του Μπάιρον, την εφημερίδα θα αναλάβει από την πρώτη στιγμή ένας άλλος μεγάλος φιλέλληνας και φιλελεύθερος επαναστάτης, ο Ελβετός Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ (Johan J. Mayer, 1798-1826), ο οποίος επιστρατεύει ένα έμπειρο τυπογράφο από την Θεσσαλονίκη, τον Δημήτρη Μεστανέ (ή Μεσθενέα, επί το αρχαιοπρεπέστερον). Και οι δυό θα σκοτωθούν κατά την έξοδο. Για την επιρροή της εφημερίδας υπάρχουν πολλές μαρτυρίες αγωνιστών, ανάμεσα στις οποίες και σπαρταριστές ιστορίες, για το πόσο πολύ ασχολούνταν οι αγράμματοι Σουλιώτες οπλαρχηγοί με τα δημοσιεύματα των «Χρονικών» και κυρίως για το πόσο εκθείαζε την δράση του καθενός.

Η δεύτερη τυπογραφική μηχανή στέλνεται από τον Στάνχοπ στην Αθήνα, στον φιλελεύθερο διανοούμενο και εκδότη Γεώργιο Ψύλλα (1794-1878) (ο οποίος είχε σπου-δάσει στην Ιταλία και την Γερμανία με υποτροφίες φιλελληνικών οργανώσεων) για να εκδώσει την «Εφημερίδα των Αθηνών». Άμεσος συνεργάτης του ο τυπογράφος Νίκος Βαρότζης.
Η έκδοση της «Εφημερίδας» συνεχίστηκε αδιάλειπτα μέχρι το 1826, οπότε καταστράφηκε από τον Κιουταχή.

Η τρίτη τυπογραφική μηχανή στάλθηκε στο Ναύπλιο, όπου έμελλε να στηρίξει τα επόμενα χρόνια το επίσημο «Τυπογραφείο της Διοίκησης». Διευθυντής ο γνωστός μας Θεόκλητος Φαρμακίδης και, τυπογράφοι ο επίσης γνωστός μας Κωνσταντίνος Τόμπρας και ο Παύλος Πατρίκιος. Στα μετεπαναστατικά χρόνια θα ακολουθήσει τον Όθωνα στην Αθήνα και θα γίνει η βασική μηχανή της «Εφημερίδας της Κυβερνήσεως».

Ξεχωριστό ενδιαφέρον έχει ακόμα τυπογραφείο που εξέδιδε την εφημερίδα «Ο Φίλος του Νόμου», με πιεστήριο που στάλθηκε από τον ίδιο τον Κοραή με δαπάνη του Firmin Didot, γόνο της ιστορικής γαλλικής τυπογραφικής οικογένειας. Ιδρυτής της, μια άλλη θρυλική μορφή, ο Ιταλός επαναστάτης – καρμπονάρος, καταδιωκόμενος στο Λιβόρνο, δικηγόρος στο επάγγελμα, Ιωσήφ Κιάππε (Giuseppe Chiappe,; -1848). Αφού πολέμησε σαν πλήρωμα του ελληνικού στόλου σε πολλές ναυμαχίες, ξεκίνησε το 1824 την έκδοση της εφημερίδας. Εγκατεστημένη στο ασφαλές περιβάλλον της Ύδρας, και με την υποστήριξη πλούσιων πλοιοκτητών όπως ο Κουντουριώτης, «Ο Φίλος του Νόμου» θα είναι από την αρχή μια σοβαρή επαγγελματική προσπάθεια, επίσημο όργανο της ελληνικής διοίκησης. Ονόματα τυπογράφων της εφημερίδας δεν έχουν διασωθεί, αλλά είναι βέβαιο ότι εργαζόταν και ο ίδιος ο Κιάππε σαν τεχνίτης. Το 1830 θα διοριστεί από τον Καποδίστρια στο Δικαστικό Σώμα, το οποίο θα υπηρετήσει (όπως και ο γιός του και όλοι οι απόγονοι του) από ανώτατες θέσεις μέχρι τον θάνατο του.

Αυτή ήταν η σύντομη ιστορία 3 + 2 τυπογραφικών μηχανών, που εξόπλισαν ισάριθμα τυπογραφεία του αγώνα. Είναι επίσης η συγκινητική και συναρπαστική ιστορία ισάριθμων συναδέλφων μας τυπογράφων, συμπατριωτών μας και φιλελλήνων, που έδωσαν τα πάντα, ακόμα και την ζωή τους για τον απελευθερωτικό αγώνα και τις ιδέες τους.

Ο παππούς Γουτεμβέργιος θα ήταν περήφανος γι’ αυτούς. Το ίδιο είμαστε κι εμείς. Γιατί από τον καιρό της ανακάλυψης της τυπογραφίας δεν υπάρχουν άνθρωποι της παραγωγής, που να έχουν συνειδητά συμβάλει στην εξέλιξη του κόσμου, της γνώσης και των ιδεών περισσότερο από τους τυπογράφους.

*Του Τάσου Πάλλα
Αριστΐνδην μέλος τον ΔΣ του Βιοτεχνικού Επιμελητηρίου Πειραιά
Πρώην Πρόεδρος της Ένωσης Ιδιοκτητών Επιχειρήσεων Γραφικών Τεχνών Αττικής